ตํ สุตฺวา วาณิโช – ‘‘เกน นุ โข การเณน เอส เอวํ วทตี’’ติ จินฺเตตฺวา, อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ตํ คทฺรภิํ ทิสฺวา, ‘‘อิมาเยส เอวํ สิกฺขาปิโต ภวิสฺสติ, ‘เอวรูปิํ นาม เต คทฺรภิํ อาเนสฺสามี’ติ มาตุคาเมน นํ ปโลเภตฺวา เนสฺสามี’’ติ อิมํ คาถมาห –

‘‘จตุปฺปทิํ สงฺขมุขิํ, นาริํ สพฺพงฺคโสภินิํ;

ภริยํ เต อานยิสฺสามิ, เอวํ ชานาหิ คทฺรภา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต คทฺรโภ อิมํ คาถมาห –

‘‘จตุปฺปทิํ สงฺขมุขิํ, นาริํ สพฺพงฺคโสภินิํ;

ภริยํ เม อานยิสฺสสิ, เอวํ ชานาหิ กปฺปฏ;

กปฺปฏ ภิยฺโย คมิสฺสามิ, โยชนานิ จตุทฺทสา’’ติฯ

อถ นํ กปฺปโฏ, ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ คเหตฺวา สกฏฺฐานํ อคมาสิฯ โส กติปาหจฺจเยน นํ อาห – ‘‘นนุ มํ ตุมฺเห ‘ภริยํ เต อานยิสฺสามี’ติ อโวจุตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, วุตฺตํ, นาหํ อตฺตโน กถํ ภินฺทิสฺสามิ, ภริยํ เต อาเนสฺสามิ, เวตนํ ปน ตุยฺหํ เอกกสฺเสว ทสฺสามิ, ตุยฺหํ เวตนํ ทุติยสฺส ปโหตุ วา มา วา, ตฺวเมว ชาเนยฺยาสิฯ อุภินฺนํ ปน โว สํวาสมนฺวาย ปุตฺตา วิชายิสฺสนฺติ, เตหิปิ พหูหิ สทฺธิํ ตุยฺหํ ตํ ปโหตุ วา มา วา, ตฺวเมว ชาเนยฺยาสี’’ติฯ คทฺรโภ ตสฺมิํ กเถนฺเตเยว อนเปกฺโข อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, คทฺรภี ชนปทกลฺยาณี อโหสิ, คทฺรโภ นนฺโท, วาณิโช อหเมวฯ เอวํ ปุพฺเพเปส มยา มาตุคาเมน ปโลเภตฺวา วินีโต’’ติ ชาตกํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

นนฺทตฺเถรวตฺถุ นวมํฯ

10. จุนฺทสูกริกวตฺถุ

อิธ โสเจตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต จุนฺทสูกริกํ นาม ปุริสํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร ปญฺจปณฺณาส วสฺสานิ สูกเร วธิตฺวา ขาทนฺโต จ วิกฺกิณนฺโต จ ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ฉาตกาเล สกเฏน วีหิํ อาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา เอกนาฬิทฺเวนาฬิมตฺเตน คามสูกรโปตเก กิณิตฺวา สกฏํ ปูเรตฺวา อาคนฺตฺวา ปจฺฉานิเวสเน วชํ วิย เอกํ ฐานํ ปริกฺขิปิตฺวา ตตฺเถว เตสํ นิวาปํ โรเปตฺวา, เตสุ นานาคจฺเฉ จ สรีรมลญฺจ ขาทิตฺวา วฑฺฒิเตสุ ยํ ยํ มาเรตุกาโม โหติ, ตํ ตํ อาฬาเน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา สรีรมํสสฺส อุทฺธุมายิตฺวา พหลภาวตฺถํ จตุรสฺสมุคฺคเรน โปเถตฺวา, ‘‘พหลมํโส ชาโต’’ติ ญตฺวา มุขํ วิวริตฺวา อนฺตเร ทณฺฑกํ ทตฺวา โลหถาลิยา ปกฺกุถิตํ อุณฺโหทกํ มุเข อาสิญฺจติฯ ตํ กุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา ปกฺกุถิตํ กรีสํ อาทาย อโธภาเคน นิกฺขมติ, ยาว โถกมฺปิ กรีสํ อตฺถิ, ตาว อาวิลํ หุตฺวา นิกฺขมติ, สุทฺเธ อุทเร อจฺฉํ อนาวิลํ หุตฺวา นิกฺขมติฯ อถสฺส อวเสสํ อุทกํ ปิฏฺฐิยํ อาสิญฺจติฯ ตํ กาฬจมฺมํ อุปฺปาเฏตฺวา คจฺฉติฯ ตโต ติณุกฺกาย โลมานิ ฌาเปตฺวา ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺทติฯ ปคฺฆรณตํ โลหิตํ ภาชเนน ปฏิคฺคเหตฺวา มํสํ โลหิเตน มทฺทิตฺวา ปจิตฺวา ปุตฺตทารมชฺเฌ นิสินฺโน ขาทิตฺวา เสสํ วิกฺกิณาติฯ ตสฺส อิมินาว นิยาเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส ปญฺจปณฺณาส วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ ฯ ตถาคเต ธุรวิหาเร วสนฺเต เอกทิวสมฺปิ ปุปฺผมุฏฺฐิมตฺเตน ปูชา วา กฏจฺฉุมตฺตํ ภิกฺขทานํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปุญฺญํ นาม นาโหสิฯ อถสฺส สรีเร โรโค อุปฺปชฺชิ, ชีวนฺตสฺเสว อวีจิมหานิรยสนฺตาโป อุปฏฺฐหิฯ อวีจิสนฺตาโป นาม โยชนสเต ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนํ ภิชฺชนสมตฺโถ ปริฬาโห โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสายุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทา’’ติฯ (ม. นิ. 3.267; อ. นิ. 3.36);

นาคเสนตฺเถเรน ปนสฺส ปากติกคฺคิสนฺตาปโต อธิมตฺตตาย อยํ อุปมา วุตฺตา – ‘‘ยถา, มหาราช, กูฏาคารมตฺโต ปาสาโณปิ เนรยิกคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺโต ขเณน วิลยํ คจฺฉติ, นิพฺพตฺตสตฺตา ปเนตฺถ กมฺมพเลน มาตุกุจฺฉิคตา วิย น วิลียนฺตี’’ติ (มิ. ป. 2.4.6)ฯ ตสฺส ตสฺมิํ สนฺตาเป อุปฏฺฐิเต กมฺมสริกฺขโก อากาโร อุปฺปชฺชิฯ เคหมชฺเฌเยว สูกรรวํ รวิตฺวา ชณฺณุเกหิ วิจรนฺโต ปุรตฺถิมวตฺถุมฺปิ ปจฺฉิมวตฺถุมฺปิ คจฺฉติฯ อถสฺส เคหมานุสกา ตํ ทฬฺหํ คเหตฺวา มุขํ ปิทหนฺติฯ กมฺมวิปาโก นาม น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุํฯ โส วิรวนฺโตว อิโต จิโต จ วิจรติฯ สมนฺตา สตฺตสุ ฆเรสุ มนุสฺสา นิทฺทํ น ลภนฺติฯ มรณภเยน ตชฺชิตสฺส ปน พหินิกฺขมนํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สพฺโพ เคหชโน ยถา อนฺโตฐิโต พหิ วิจริตุํ น สกฺโกติ, ตถา เคหทฺวารานิ ถเกตฺวา พหิเคหํ ปริวาเรตฺวา รกฺขนฺโต อจฺฉติฯ อิตโร อนฺโตเคเหเยว นิรยสนฺตาเปน วิรวนฺโต อิโต จิโต จ วิจรติฯ เอวํ สตฺตทิวสานิ วิจริตฺวา อฏฺฐเม ทิวเส กาลํ กตฺวา อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติฯ อวีจิมหานิรโย เทวทูตสุตฺเตน (ม. นิ. 3.261 อาทโย; อ. นิ. 3.36) วณฺเณตพฺโพติฯ

ภิกฺขู ตสฺส ฆรทฺวาเรน คจฺฉนฺตา ตํ สทฺทํ สุตฺวา, ‘‘สูกรสทฺโท’’ติ สญฺญิโน หุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนา เอวมาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, จุนฺทสูกริตสฺส เคหทฺวารํ ปิทหิตฺวา สูกรานํ มาริยมานานํ อชฺช สตฺตโม ทิวโส, เคเห กาจิ มงฺคลกิริยา ภวิสฺสติ มญฺเญฯ เอตฺตเก นาม, ภนฺเต, สูกเร มาเรนฺตสฺส เอกมฺปิ เมตฺตจิตฺตํ วา การุญฺญํ วา นตฺถิ, น วต โน เอวรูโป กกฺขโฬ ผรุโส สตฺโต ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติฯ สตฺถา – ‘‘น, ภิกฺขเว, โส อิเม สตฺตทิวเส สูกเร มาเรติ, กมฺมสริกฺขกํ ปนสฺส วิปากํ อุทปาทิ, ชีวนฺตสฺเสว อวีจิมหานิรยสนฺตาโป อุปฏฺฐาสิฯ โส เตน สนฺตาเปน สตฺต ทิวสานิ สูกรรวํ รวนฺโต อนฺโตนิเวสเน วิจริตฺวา อชฺช กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิธ โลเก เอวํ โสจิตฺวา ปุน คนฺตฺวา โสจนฏฺฐาเนเยว นิพฺพตฺโต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาม, ภิกฺขเว, ปมตฺตา นาม คหฏฺฐา วา โหนฺตุ ปพฺพชิตา วา, อุภยตฺถ โสจนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[15]

‘‘อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ,

ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;

โส โสจติ โส วิหญฺญติ;

ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺฐมตฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ ปาปการีติ นานปฺปการสฺส ปาปกมฺมสฺส การโก ปุคฺคโล ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, กตํ ปาป’’นฺติ เอกํเสเนว มรณสมเย อิธ โสจติ, อิทมสฺส กมฺมโสจนํฯ วิปากํ อนุภวนฺโต ปน เปจฺจ โสจติฯ อิทมสฺส ปรโลเก วิปากโสจนํฯ เอวํ โส อุภยตฺถ โสจติเยวฯ เตเนว การเณน ชีวมาโนเยว โส จุนฺทสูกริโกปิ โสจติฯ ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺฐนฺติ อตฺตโน กิลิฏฺฐกมฺมํ ปสฺสิตฺวา นานปฺปการกํ วิลปนฺโต วิหญฺญตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ

จุนฺทสูกริกวตฺถุ ทสมํฯ

11. ธมฺมิกอุปาสกวตฺถุ

อิธ โมทตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมิกอุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจสตา ธมฺมิกอุปาสกา นาม อเหสุํฯ เตสุ เอเกกสฺส ปญฺจ ปญฺจ อุปาสกสตานิ ปริวาราฯ โย เตสํ เชฏฺฐโก, ตสฺส สตฺต ปุตฺตา สตฺต ธีตโรฯ เตสุ เอเกกสฺส เอเกกา สลากยาคุ สลากภตฺตํ ปกฺขิกภตฺตํ นิมนฺตนภตฺตํ อุโปสถิกภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ วสฺสาวาสิกํ อโหสิฯ เตปิ สพฺเพว อนุชาตปุตฺตา นาม อเหสุํฯ อิติ จุทฺทสนฺนํ ปุตฺตานํ ภริยาย อุปาสกสฺสาติ โสฬส สลากยาคุอาทีนิ ปวตฺตนฺติฯ อิติ โส สปุตฺตทาโร สีลวา กลฺยาณธมฺโม ทานสํวิภาครโต อโหสิฯ อถสฺส อปรภาเค โรโค อุปฺปชฺชิ, อายุสงฺขาโร ปริหายิฯ โส ธมฺมํ โสตุกาโม ‘‘อฏฺฐ วา เม โสฬส วา ภิกฺขู เปเสถา’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ ปหิณิฯ สตฺถา เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา ตสฺส มญฺจํ ปริวาเรตฺวา ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ นิสินฺนาฯ